Azərbaycan xalq nağılları

Biri var idi, biri yox idi, bir Tülbəy adlı tülkü, onun Tülxanım adlı arvadı, Tülşan və Tülcan adlı oğlanları var idi. Onların evi çox köhnəlmişdi. Tülbəyin isə iş görməkdən xoşu gəlmədiyindən ev günü-gündən sökülüb-tökülürdü. O, səhərdən axşama qədər çayxanada oturub boş-boş danışar, yalanla, böhtanla qonşuları bir-biri ilə savaşdırardı.
Buna görə də qonşulardan heç birinin Tülbəydən xoşu gəlmir, onunla danışmaq istəmirdilər. Tülbəy uşaqlarına hər dəfə tapşırırdı:
- Bizim qonşular paxıl və ziyankardırlar. Onlara salam-zad verməyin.
Ana isə başqa cür deyərdi:
- Qonşularla mehriban olun, onları görəndə ədəb-ərkanla “salam”, verin!
Tülcan və Tülşan mat-məəttəl qalmışdılar. Bilmirdilər ataya, yoxsa anaya qulaq assınlar. Ona görə də qonşulardan kimi görsəydilər gizlənərdilər. 
Bir gün ana ataya dedi:
- Divarlar köhnəlib, çat-çat olub, bir gün ev uçacaq. Təmir eləmək lazımdır!
- Heç nə olmaz! Ev niyə uçur?! – deyə ata onu sakitləşdirdi.
Həmin gün ata evdən çıxanda evin qapısı yerindən qopub yerə düşdü. Tülbəy qayıdıb qapını düzəltmək əvəzinə yenə çayxanaya - söhbətə getdi.
Tülşan və Tülcan birtəhər qapını qaldırdılar, ana qapını yerinə bərkitdi. Amma pis hadisələr davam edirdi.
Günorta ana mətbəxdə çörək bişirmək istəyəndə döşəmə sındı, ana əlində xəmir ləyəni anbara düşdü. Yaxşı ki Tülcan və Tülşan evdə idilər. Ağıllı uşaqlar hər işdə anaya kömək edirdilər.
“Darıxma ana”, - deyirdilər. - “Biz böyüyb evimizi təmir eləyərik!”.
Həmin gün ana sobanı yandırmaq istəyəndə sobanın içərisindən tüstüçəkən dəmir boru qopub yerə töküldü. Qardaşlar tez sobanın ağzını bağladılar ki, evə qara toz tökülməsin. 
Gecə Tülcan yatmışdı, birdən hiss elədi ki, hardansa başına su tökülür. Tez qardaşını oyatdı:
- Sənin də başına su tökülür?
- Qoy yatım, su-zad yoxdur, yat, yuxu görürsən!
- Nə vecinə, çarpayının aşağı qatında yatmısan, ora su axmır.
Tülşan baxdı ki, doğrudan damdan su tökülür. Uşaqlar qab gətirib su axan yerə qoydular. Ata ilə ana yatan otağa gələndə gördülər ki, onlar da oyaqdılar. Ata soruşdu:
- Niyə durmusuz?
- Damdan su axır!
- Gedin ikiniz də çarpayının aşağı qatında yatın!
- Yox, yatmasınlar, yaxşısı budur, bizə kömək eləsinlər, evi su basır, - ana həyəcanla dedi.
- Nahaq hay-küy salma, heç nə olmayacaq! – Tülbəy uşaqların otağına keçdi.
O istəyirdi uşaqların otağında çarpayının aşağı qatında yatsın ki, üstünə su tökülməsin. Elə də elədi...
Səhərə az qalırdı. Hava yavaş-yavaş işıqlanırdı. Birdən bərk ildırım çaxdı. Tülşan pəncərəyə baxıb qışqırdı:
- Evimizi su basır!
- Aman, biz suyun altında qalırıq, - deyə ana qışqırırdı. Pəncərə yarıya qədər suyun içərisindəydi. Ev yırğalanırdı.
- Ata, evimiz suyun altında qalır!
Ata tənbəl-tənbəl yuxudan oyandı. Pəncərədən baxanda isə eşitdiklərinin doğru olduğunu başa düşdü. Özünə gəlib həyəcanla qışqırdı:
- Tez dama çıxın!
- Hardan dama çıxaq? - Hər iki qardaş birdən soruşdu.
Tülbəy baxdı ki, doğrudan da dama çıxmaq mümkün deyil. Pəncərə yarıya qədər suyun içərisindəydi. Hirslə dedi:
- Nə bilim eee, hardan çıxırsınız, çıxın!
Ana qorxudan ağlaya-ağlaya qonşuları köməyə çağırdı. Qonşular köməyə gəldi. Sən demə, yağış yağanda sel gəlib, köhnə evi selinə-suyuna qatıb aparırmış.
Hətta Yanğınsöndürən də çağırdılar ki, tülkülər ailəsini fəlakətdən xilas eləsin. 
Yanğınsöndürən maşın qatlama pilləkənini açıb düz evin üstünə uzatdı. Tülxanım, Tülşan, Tülcan əvvəl evin damına qalxdılar, ordan da pilləkənə çıxdılar. Tülbəy isə qonşular haqqında o qədər pis danışmışdı ki, utandığından az qala gizlənirdi. Amma axırda o da canını xilas eləmək üçün pilləkənə çıxdı. Hamı xilas olundu. Amma köhnə evi xilas eləmək mümkün olmadı. Evi sel apardı.
Kirpi əmi dedi:
- Darıxmayın, ev tikənə qədər bizim evdə yaşayarsınız.
Dovşan əmi tikintidə prorab işləyirdi. O da söz verdi:
- Tezliklə sizə əvvəlkindən də gözəl ev tikərik!
Səhər meşənin ən gözəl bir yerində Tülkülər ailəsinə ev tikməyə başladılar. Köməyə bütün qonşular yığışdı. Az bir vaxtda yaraşıqlı bir ev tikdilər. Ev hazır olanda hamı sevinir, danışıb gülürdü. Tülbəy isə xəcalət çəkdiyindən dinmirdi.
Çünki o, həmişə qonşularını pisləyirdi. İndi isə səhv elədiyini görür, xəcalətindən nə edəcəyini bilmirdi. Hər dəfə qonşulardan kimsə onun təzə evini təbrik edəndə, sevincindən gözü yaşarırdı. Həmin hadisədən sonra Tülşan və Tülcan qonşuları görəndə daha heç vaxt qaçıb-gizlənmirdilər!
 “Salam, əziz qonşu!”, - deyib mehribanca salamlaşırdılar.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                   KINO   CEKENLER   VE   NAZIR   OGLU
- Nənəm üçün darıxmışam!
- Mən də, anan da nənə üçün darıxmışıq, amma işi qoyub kəndə getmək olmur.
- “Kənd uzaqdır, gedəndə bir günə qayıtmaq olmur,” deyən ana da ata deyəni dedi.
- Özüm gedərəm, uşaq deyiləm ki. – Əli təklif verdi.
- Gedə bilərsən? Qorxmazsan? – ana təəccüblə soruşdu.
- Niyə qorxuram?! Yeddi yaşım var. Yanımda cib telefonu var, sizə zəng vuraram.
- Olar! Avtobusa mindirərik, gedərsən, - ata dedi. 
Ana nənəyə köynək pay qoydu. Əli mağazadan nənəyə özünün xoşladığı şokoladlı noğul – “ememdens” aldı. Gedəndə ona bərk-bərk tapşırdılar:
- Bax ha, çox danışıb nənəni yorma!
- Avtobusda da çox danışma! – belə deyib ata-ana möhkəm tapşırdılar.
Bunu ona görə elədilər ki, Əli çox, həddindən çox danışan, həm də çox sual verən idi. Sonra isə Əlini kəndə, nənəsinin yanına yola saldılar.
Yol boyu Əli avtobusdakılarla söhbət edirdi. Hamının bu dilli-dilavər uşaqdan xoşu gəldi. Əlidən soruşdular:
- Kimin oğlusan?
- Nazirin oğluyam! Atam boksçudur. Kimi istəsə vurub sərir yerə. Səkkiz dənə medalı var. Mənə də boks öyrədib. Məhəllədəki uşaqların çoxu məndən qorxur. 
Hamı elə başa düşdü ki, oğlanın atası nazirdir. Əslində isə Əlinin atasının adı Nazir idi. Ata isə nazir yox, idmançıydı. Hamı maraqla Əliyə qulaq asırdı. 
Avtobusda, Əlidən bir az aralı, iki kişi oturmuşdu. Biri balacaboy, o biri isə uzunboy idi. “Nazir” adı eşidən kimi bir-birinə göz vurdular. Onların işi-gücü oğurluq, quldurluq idi. İndi də kəndə, toyuq oğurluğuna gedirdilər.
Bir azdan avtobus dayandı. Hamı avtobusdan düşdü ki, dincəlsin. Avtobusda bir Əli, bir də həmin “balacaboy” və “uzunboy” əmilər qaldı. Əli avtobusdan düşmədi. Darıxırdı ki, nənəsinin yanına tez çatsın. Cib telefonunu çıxarıb nənəyə zəng vurdu:
- Nənə, az qalıb, gəlirəm yanına!
Nənə heç yaxından eşitmirdi, o ki qaldı telefon səsi ola.
- Bala, heç nəyim azalmayıb, hər şeyim var, narahat olmayın!
- Nənə, kəndə gəlirəm, sənə köynək gətirirəm!
- Gəl başına dönüm, var, hər şey var, kəpənək də var!
Nənənin eşitmədiyini görən Əli lap bərkdən danışdı:
- Nənə, deyirəm sənə “ememdens” gətirirəm!
- Ay şeytan, qoca nənəyəm, mersedes nəyimə gərəkdir?! Özün gəl!
- Nənə, mən səni çox istəyirəm! – Deyib Əli telefonla danışmağı qurtardı. Əli nənənin dediyi axırıncı sözləri eşitmədi:
- Ox-zad istəmə, keçən dəfə ox ilə keçinin buynuzundan nə təhər vurmusansa, o vaxtdan tövləyə girmir!
Nənə Əlinin “çox istəyirəm” sözünü “ox istəyirəm” kimi başa düşdü. 
- Gec çatarıq? – Əli soruşdu.
- İstəsən 2 saata çatarsan, istəsən 20 dəqiqəyə!
- Necə?

- Biz kinoçəkənlərik. Yaxınlıqda arabamız, faytonumuz var, istəsən səni iyirmicə dəqiqəyə kəndə çatdırarıq.
- İstəyirəm, - deyib Əli atasına bir neçə dəfə zəng elədi ki, onlarla danışsın, telefona zəng çatmadı.
Camaat gəlib çıxana qədər onlar meşənin içərisinə girdilər. Orda doğrudan da bir fayton var idi. Faytona minib yola düşdülər. Yol boyu Əli “kinoçəkənlərə” o qədər sual verdi...
- Kameranız yaxşı çəkir?
“Kinoçəkən əmilər” “nazir” oğlunun çoxsaylı suallarına cavab versələr də, yorulmurdular. Fikirləşirdilər ki, bu oğlan vasitəsilə yaxşıca varlana bilərlər. Balacaboy əmi dedi:
- Biz filmlərimizi Hollivuda göndərməyə hazırlaşırıq. Əlbəttə yaxşı çəkir.
- Necə çəkirsiz kinonu?
- Əvvəl ssenari yazırıq, yer axtarırıq, sonra kino çəkirik!
- Düzdür,- deyə Uzunboy əmi də onun dediyini təsdiqlədi:
Kino haqqında bir xeyli danışandan sonra Əli saata baxdı:
- İyirmi dəqiqə əvəzinə yarım saat keçib. Niyə çatmırıq?
- Yol xarabdır, ona görə gecikirik. Bir az dincələk, gedərik!
Onlar bir xeyli dayanıb dincəlmək istədilər. Amma Əli o qədər danışdı ki, acgöz quldurların baş-qulaqları getdi. O gah kinodan, gah məktəbdən, gah uşaqlardan, gah da nənəsindən, kənddən danışırdı. Bir sözlə danışır, hey danışırdı. Əmiləri əsnəmək tutmuşdu, amma oğlan yorulmaq bilmir, elə hey danışırdı.
Onlar bir az gedib, bir az dayanırdılar. Axşam hava qaralanda bir daxmaya çatıb faytonu saxladılar ki, yenə dincəlsinlər. Bir çay hazırlayıb, içəndən sonra əmilər:
- Yataq, yorulmuşuq, bir az dincələk, səhər yola düşərik, - dedilər. 
Əslində quldurların məqsədi o idi ki, “nazir oğlunu” meşədə gizlətsinlər, sonra da atasından çoxlu pul alıb uşağı qaytarsınlar.
Balacaboy əmi ağrıyan başına dəsmal bağlamış dostunun qulağına pıçıldadı:
- Bircə gün bu boşboğazın danışığına dözə bilsək, səhər yaxşı pul qazanarıq!
- Birtəhər dözərik! – o biri dedi.
- Nə pıçıldaşırsınız? – Əli soruşdu.
- Heç... ssenari haqda danışırıq! – dedilər.
- Mən yaxşı ssenari deyim, siz də kino çəkin! Elə maraqlı ssenarilər deyərəm, kino çəkib kino ulduzu olarsınız! – belə deyib Əli yenə də uzun-uzadı növbəti ssenarini danışdı. Əlbəttə ssenarilər “kinoçəkən” əmilər üçün maraqlı deyildi. Amma özlərini elə göstərirdilər ki, guya diqqətlə qulaq asırlar. Hansının gözü yumulurdusa, Əli onu yuxudan oyadırdı:
- Maraqlı yeridir, qulaq as, - deyirdi.
- Birdən elə oldu ki, quldurların ikisi də yuxuya getdi. Əlinin də təzəcə gözünə yuxu getmişdi ki, yerindən sıçrayıb qışqırdı:
- Tapdım!
Quldurlar yerlərindən dik qalxdılar. Elə bildilər ki, polis onları tapıb, bu saat tutacaq.
- Nə olub? – yuxulu-yuxulu soruşdular.
- Ssenari fikirləşmişəm. Hindulardan. Belə film çəksəniz uşaqların çox xoşu gələcək. Mən də sizə kömək eləyərəm. Özümə ox da düzəltmişəm!
- Aman! – deyib bu dəfə Balacaboy əmi başını tutdu. Əli səhər açılana qədər hindulardan, onların savaşından danışdı. Axırda Uzunboy əmi uşağı qucağına alıb bayıra saldı ki, heç olmasa beşcə dəqiqə yatsın. Bunun da xeyri olmadı. Əli başını pəncərədən içəri salıb deyinməyə başladı:
- Siz kinoçəkən-zad deyilsiniz. Kinoçəkən olsaydınız ssenari sizin üçün maraqlı olardı.
“Kinoçəkənlər” haldan düşmüşdülər. Onlar düz günortaya qədər yatdılar. Oyananda isə gördülər ki, nə fayton var, nə uşaq. Hər ikisi:
- Uraaaaa! – deyib qışqırdılar. Belə bir uşaqdan canlarını qurtardıqlarına görə çox sevinirdilər.
                                                                                                         

                                                         NECE   OLDU   KI,  CIRTDAN   AYI   XILAS ETDI 
Biri var idi, biri yox idi, bir Cırtdan var idi. Cırtdan o Cırtdan idi ki, dostlarını Divin əlindən qurtarmışdı. O Cırtdan idi ki, Küpəgirən qarı ilə İfrit onun əlindən təngə gəlmişdilər. Bu dəfə Cırtdan elə bir qəhrəmanlıq elədi ki, bütün dünyanı qaranlıqdan xilas elədi. İnanmırsan? Onda eşit! Gör, nağıllar dünyasında nələr olur...
Bir səhər Cırtdan oyanıb gördü nənəsi hələ də yatıb. Nənəsini oyatdı:
- Nənə, nə olub, niyə yatmısan?
- Ayağım əzilib!
- Ay nənə, axşam heç ayağın ağrımırdı, birdən nə oldu ayağına?
- Hamısı Küpəgirən qarının işidir. Yenə Ayı oğurlayıb, qalmışıq Aysız. Gecə hindən səs gəldi, çıxdım görüm tülkü-zad toyuqlara dəymir ki... Çölə çıxdım, hər yan qapqaranlıq idi. Heç nə görmədim. Ayağım dəydi quyunun daşına, üzü üstə yıxıldım. Yaxşı ki, quyuya düşmədim.
- Nə bilirsən Ayı Küpəgirən qarı oğurlayıb?
- Deyirlər Ay göydə uzun müddət görünməsə, deməli Ayı Küpəgirən oğurlayıb.
- Mən Ayı xilas eləyərəm!
Nənə elə bildi Cırtdan zarafat eləyir, güldü. Ayağa qalxmaq istəyəndə ayağı ağrıdı, qalxa bilmədi. Cırtdan gedib yağ gətirdi, çörək gətirdi. Nənə ona yağlı tikə tutmağı öyrətdi. Cırtdan özünə də, nənəsinə də tikə tutdu. Ləzzətlə yağlı tikə yeyəndən sonra ayağa qalxıb dedi:
- Gedirəm Ayı xilas eləyəm!
- Bala, ağlını başına yığ, neçə-neçə cavan pəhləvanlar gedib Ayı Küpəgirənin tilsimindən qurtara bilməyib, sən balaca boyunla Ayı necə xilas eləyəcəksən?
- Nənə, xeyir-dua ver! Qaranlıq gecələrimizi nurlandırmağa gedirəm!
- Yolun açıq olsun, get!
Cırtdan özü ilə yağ tikəsi götürüb yola düşdü. Az getdi, çox getdi, gəlib dörd yol ayrıcına yetişdi. Bilmədi hansı yana getsin. Baxdı ki, yolun kənarında ağ saçlı, ağ saqqallı, üzü nurlu, bir qoca oturub. Qoca Cırtdanı görüb güldü:
- Balaca oğlan, bu balaca boyunla Ayı necə xilas eləyəcəksən?
- Baba, hardan bildin mən Ayı xilas eləməyə gedirəm?
- Mən hər şeyi bilirəm. Ulduzlar mənə çoxdan deyir ki, dünyaya Cırtdan adlı oğlan gələcək, Ayı Küpəgirən qarının tilsimindən qurtaracaq. Gecənin aylı işığını qaranlıqdan xilas edəcək! Mən də o vaxtdan oturmuşam burda, səni gözləyirəm ki, yolu göstərəm!
- Göstər baba, mən doğrudan da Ayı xilas eləməyə gedirəm!
- Cırtdan, burdan düz gedərsən. Gedib çatacaqsan böyük bir çaya. Çay yoxuşu ilə qalxıb dağa çıxarsan. Ordan böyük şəlalə axır. Şəlalənin yaxınlığında nəhəng Simurq quşu yaşayır. O xeyirxahlıq quşudur. Hər kəsə xeyir verər. Quş nəhəng qanadlarını açanda Ay işığının qarşısını kəsir hər yan zülmət qaranlıq olur.
- Necə xeyirxah quşdur ki, işığın qarşısını kəsir?
- Eşit, deyim! Küpəgirən qarı yaşıl ilanı ofsunlayır. Yaşıl ilan sarılıb Simurq quşunun ayağına ki, kəs Ayın qarşısını, yoxsa səni çalaram. Simurq quşu qorxudan Yaşıl ilan nə deyirsə, onu eləyir.
- Bəs Yaşıl ilanı necə məhv eləmək olar?
- Yaşıl ilanı yalnız sehrli oxla vurmaq olar. Ox da Dəmirağacın altında basdırılıb.
- Onda əvvəl gedim Dəmirağacı axtarım, tapım.
- Get Cırtdan, amma özünü İfritdən qoru!
- İfritdən niyə?
- İfrit oxun keşiyini çəkir ki, heç kəs onu oğurlamasın.
Cırtdan hər şeyi öyrənib nurani qocadan ayrıldı. Az getdi, çox getdi, axtarıb Dəmirağacı tapdı. İfrit ağacdaydı, Cırtdanı görüb qışqırdı:
- Yaxınlaşma, öldürərəm!
- Nə işim var ağaca yaxınlaşım, meyvəsi yox, bəhrəsi yox. Sənə yağlı tikə verirəm!
- Onda yaxınlaş, bir söz demirəm!
Cırtdan yağlı tikəni İfritə verdi. İfritin başı yeməyə qarışan kimi yavaşca onun ayağını iplə ağaca bağladı. Sonra ağacın altını qazıb oxu və yayı götürdü.
- Neyləyirsən? – İfrit qışqırdı.
- Yaşıl ilanı öldürməyə gedirəm!
- Qaytar oxu, yoxsa səni öldürərəm!
- Tuta bilsən, öldürərsən,- deyib Cırtdan götürüldü. Yekəpər İfrit Cırtdanın dalınca qaçmaq istəyəndə ağacdan kəlləmayallaq, ağzıüstə yerə dəydi.
Cırtdan getdi, getdi, gəlib nurani qoca deyən yerə - şəlaləyə çatdı. Şəlalə elə böyük idi ki, axıb töküldüyü yer elə bil dəniz idi. Cırtdan bir xeyli gözləyəndən sonra gördü ki, birdən-birə hər yan al-əlvan oldu.
O hələ ömründə bu qədər gözəl rənglər görməmişdi. Sən demə, uçub gələn Simurq quşuymuş. Quş elə gözəl idi, ətrafa rəngli işıq saçırdı.
Simurq quşunun ayağından böyük, yaşıl ilan sallanmışdı. Quş şəlalənin üstündə qanad çalıb dedi:
- Ey yaşıl, zəhərli ilan! Nə vaxtdır sarılmısan ayağıma. İnsafın olsun, heç olmasa su içəndə məni rahat burax!..
- Olmaz! Mənə əmr olunub ki, sənin ayaqlarından sallanam!
Nəhəng quşun eybəcər ilana yalvarması Cırtdanı hirsləndirdi. Oxu çəkib yaşıl ilanı nişan aldı.
İndi sizə kimdən deyim, kimdən danışım, Küpəgirən qarıdan. Küpəgirən qarı həmin vaxt güzgüdən fala baxırdı.

Güzgü nə baş verdiyini göstərən kimi Küpəgirən bir tufan qopartdı ki, çay aşıb-daşdı. Çayda böyük bir burulğan yarandı. Balıqlar burulğanda fırfıra kimi fırlandılar. Dalğalar çayın kənarında dayanıb ilanı nişan almış Cırtdanı qucaqlayıb oxqarışıq suya saldılar.
Bu vaxt balıqlar Cırtdana kömək elədilər. Onu bellərinə mindirib xilas elədilər. Cırtdan özünü itirmədi. Tez yayı çəkdi, yaşıl ilanı nişan alıb oxu atdı. Ox ilanın başından dəyən kimi ilan suya düşdü. Simurq quşu sevincək qanad çaldı:
- Sağ ol oğlan, - dedi, - canımı Yaşıl ilandan xilas elədin! Nə arzun var de, yerinə yetirim!
- İstəyim odur ki, heç vaxt Ayın qarşısını kəsməyəsən. Gecəni zülmət qaranlıqda qoymayasan!
- Baş üstə Cırtdan! Daha heç vaxt Ayın yaxınlığında uçmaram!
Sonra Simurq quşu lələyindən birini Cırtdana verib dedi: 
- Al, lələyimi sənə verirəm, nə vaxt çətinə düşsən, məni çağır! Lələyi at göyə de:
“Dünyanın ən sürətlisi və güclüsü Külək! Lələyin sahibini tez mənə çatdır!”. Belə desən Külək o saat məni sənə çatdıracaq. Həmin an qulluğunda hazır olacağam!
Cırtdan lələyi götürdü.Balıqlar Cırtdanı çayın kənarına gətirdilər.
Cırtdan təzəcə sudan çıxmışdı ki, Küpəgirən qarını gördü. Qarı toru qaldırdı ki, oğlanın başına keçirtsin. Bunu görən Simurq quşu bərkdən qanad çaldı. Quşun qanad çalmasından yaranmış külək elə elədi ki, tor Küpəgirən qarının öz başına keçdi. Küpəgirən qarı özünü saxlaya bilməyib çaya düşdü. Cırtdan sevincək kəndə qaçıb nənəsinə şad xəbər apardı.